Agresywność dzieci

Zachowania agresywne dzieci są nieodpowiednie i należy je tłumić i zerować? A może jednak uczyć dzieci agresywności, ponieważ niekiedy jest przydatna? W jakich sytuacjach? W jakich sprawach?

Agresja to fakt życiowy. Agresja sama w sobie nie jest ani dobra, ani zła. Jest.

Termin "agresja" wywodzi się od ad-gressere, co oznacza: "wyjść na spotkanie innego" , w tłumaczeniu: sięganie, zdobywanie, branie ze środowiska. Agresja to wkraczanie w środowisko, sięganie do niego i zaspokajanie własnych potrzeb. Wśród ludzi może stać się pozytywnym narzędziem, np. zgodnym z regułami życia społecznego (np. wyścigi biegowe, sporty, siłowanie się zgodnie z wcześniej ustalonymi regułami). Wówczas można powiedzieć, że agresja jest "konstruktywna". Staje się narzędziem negatywnym, np. kiedy łamie ład społeczny, krzywdzi drugą osobę (Potter-Efron, 2013), kiedy narusza jakieś dobro lub własność drugiego człowieka (Juul, 2013). Wtedy taką agresję można określić mianem "destruktywnej".

AGRESJA I ZŁOŚĆ

To nie to samo. Złość jest emocją, naturalną reakcją każdego człowieka. Agresja jest zachowaniem, działaniem, które często związane jest ze złością. Złość jest nieunikniona, ponieważ jest jedną z naturalnych ludzkich emocji oraz niezbędna, ponieważ jest źródłem energii i sygnałem, że dzieje się coś niekorzystnego (Golińska, 2011). Każdy człowiek się złości. Złość jest ważna i potrzebna. Ani dobra, ani zła. Każdy ma prawo do złości (Zubrzycka, 2013). Złość to sygnał alarmowy, informacja o jakichś potrzebach, które w danym momencie nie zostały zaspokojone.

Takie rozróżnienie jest ważne, ponieważ opiekunowie nierzadko mylą jedno z drugim, między innymi karząc dziecko za to, że się zezłościło. Dziecko czuje to, co czuje. Tak jak dorosły. Można z dzieckiem rozmawiać o złości i o agresywności. Jednak oceniać, wskazywać konsekwencje, czy zmieniać sposób działania wobec dziecka można wówczas, gdy jego zachowanie staje się nieodpowiednie, np. zagrażające czyjemuś zdrowiu. Sam fakt odczuwania jakichś emocji nie jest jeszcze zagrożeniem, czy szkodą dla kogokolwiek. Ekspresja złości – już może być. Odróżnianie agresji od emocji złości uczy dziecko, że ma prawo czuć, uczy dziecko, że ma prawo wyrażać siebie i uczy jednocześnie, że na świecie istnieją granice własnej ekspresji i kończą się tam, gdzie zaczynają się granice drugiej osoby.

PROSTE NARZĘDZIE

Aby konstruktywnie poradzić sobie w sytuacji, w której zauważasz "agresywne" zachowanie dziecka i wesprzeć je w jego zdrowym rozwoju:

1) Pamiętaj, aby odróżnić jego zachowanie od tego, jaką emocję lub jakie emocje w danym momencie dziecko czuje. Wówczas zmniejszysz ryzyko pomyłki i kłopotów z niej wynikających.

2) Traktuj agresywne zachowanie dziecka zawsze jako informację o potrzebach dziecka. Zazwyczaj dziecko zachowuje się agresywnie, gdy jakieś jego potrzeby są frustrowane (np. Juul, 2013).

3) Pamiętaj też, że złoszczenie się i agresywne zachowanie dziecka może wskazywać na to, że dziecko traci poczucie bezpieczeństwa (potrzeba bezpieczeństwa jest niezaspokajana) i/lub zagrożona jest autonomia dziecka (potrzeba autonomii), na przykład inne dziecko chce je uderzyć; dorosła osoba zmusza do uśmiechnięcia się; ktoś zabrania bawienia się luźno leżącymi klockami.

4) Pamiętaj, że agresja jest naturalna dla każdego człowieka i jeszcze nie musi się nic złego dziać. Mimo przerażonych spojrzeń innych dorosłych. Np. siłujący się chłopcy, którzy są rówieśnikami, podobni wagą, wzrostem i sprawnością.

Może być na przykład przejawem naturalnego procesu budowania odrębności dziecka – procesu separacji-indywiduacji oraz zaspokajania potrzeby autonomii. Potrzeba autonomii wyrażana jest najczęściej poprzez bunt. Jest przejawem zdrowej separacji na linii: dziecko – rodzice i jest wyrazem poszukiwania własnej tożsamości oraz siły osobistej (Rumpf, 2008). Może być wyrazem potrzeby sprawczości, wpływu, poczucia mocy osobistej, która wiążę się z potrzebą osiągnięć.

Jeśli wiesz, co się dzieje, ustalisz precyzyjnie, czego dziecko potrzebuje, sprawdzisz swoje możliwości – będziesz mógł/mogła odpowiedzieć na potrzeby dziecka i zaspokoić je oraz pomóc dziecku poradzić sobie z daną sytuacją. Zastosuj prosty model w kontakcie z dzieckiem:

Kiedy obserwujesz agresywne zachowanie dziecka, nawiąż z nim kontakt. Potem opisz jego zachowanie (powiedz konkretnie, co robi), dokonaj odzwierciedlenia jego emocji, którą zaobserwowałeś. Następnie wskaż potrzebę dziecka, jaką widzisz lub jakiej się domyślasz i zapytaj dziecko o inne – konstruktywne – rozwiązanie tej sytuacji, albo sam je zaproponuj (Strzelecka – Lemiech, Krawętkowski, 2013)

Przyjrzyjmy się takiej sytuacji:

2-letnia Basia zabiera 4,5-letniemu bratu Adasiowi zabawkę, którą na chwilę położył na podłodze. Brat warczy groźnie na Basię, bo tak ma w zwyczaju, i popycha ją i ona wraz z zabawką przewraca się na podłogę. Adaś rusza na nią, warcząc nadal. Możesz podejść do Adama, zatrzymać go delikatnie łapiąc go i patrząc mu w oczy. Powiedz: "Warczysz na Basię, bo znowu zabrała ci zabawkę? I się zezłościłeś? I chcesz ją z powrotem? Może powiedz jej, żeby Ci oddała? Albo powiedz mi, to ci pomogę, bo ona jest jeszcze mała i nie wszystko rozumie".

W sytuacji, w której nastolatkowie o godzinie 22:30 w pokoju rzucają się poduszkami i hałasują przy tym tak, że nie możesz spać. W pewnym momencie jedno z nich krzyczy z bólu. Kiedy wchodzisz do pokoju, widzisz jak 13-letni Robert siedzi na swoim 10-letnim bracie Kamilu i wykręca mu ramię na plecach. Kamil jęczy z bólu. Kiedy pytasz, co się stało, Robert mówi, że Kamil uderzył go poduszką tak mocno, że uderzył głową w ścianę. Możesz, patrząc na nich, powiedzieć: "Domyślam się, że jesteś zły, Robert, bo boli cię głowa i chcesz się odegrać na bratu. Może jednak zrobisz coś innego, na przykład powiesz, żeby cię przeprosił i w przyszłości uważał?"

Bywają też takie sytuacje, na przykład w przedszkolu, czy szkole, w których dziecko krzyczy, chce uderzyć inne dziecko lub dorosłego, gryźć, opluć lub robi to; używa obraźliwych słów pod adresem innych.

Na przykład w sytuacji, w której babcia próbuje założyć 5-letniemu Jarkowi czapkę, a on szarpie głową i zamachuje się na babcię babcia może powiedzieć:

"Widzę twoją rączkę! Złościsz się, bo chcę ci założyć czapkę, a ty tego nie chcesz? Nie podoba Ci się to? W porządku. Nie chcę, byś mnie bił, bo mnie to boli. Chcę ci założyć czapkę, bo za chwilę wychodzimy, a na dworze pada deszcz. Zobacz przez okno, jak pada. Widzisz? Chcesz założyć ją sam?"

Należy starać się odgadnąć stan, w którym aktualnie znajduje się dziecko, zrozumieć je w danym momencie; należy starać się odzwierciedlać jego aktualne stany. Należy dążyć do tego i zatrzymać się w momencie, w którym dobrze je rozpoznasz. Daje to możliwość szybkiego porozumienia, rozeznania się w sytuacji i znalezienia optymalnego rozwiązania.

Jeszcze kilka wskazówek:

• Pamiętaj, że dziecko zachowujące się agresywnie, szczególnie małe, zawsze potrzebuje w tej sytuacji pomocy. Traktuj je jako potrzebujące pomocy i szukaj wraz z nim odpowiedniego rozwiązania.
• Traktuj agresywne zachowanie jako sygnał alarmowy, "czerwone migające światło", jako mocny sygnał i wołanie o pomoc w konstruktywnym rozwiązaniu sytuacji. Repertuar dziecka w tym momencie się skończył. Nie potrafi ono korzystnie dla obu stron rozwiązać problemu, które napotkało. Czas, byś jako dorosły przybył/przybyła mu ze wsparciem (np. Strzelecka-Lemiech, Krawętkowski, 2013; Potter-Efron, 2013).
• Warto w różnych sytuacjach, szczególnie dotyczących konfliktów międzyrówieśniczych, po prostu przeczekać, dać szansę dzieciom samodzielnie rozwiązać sytuację (Rumpf, 2008). Wyjątkiem są sytuacje, w których zagrożone jest czyjeś zdrowie lub życie.
• Nie traktuj dzieci, szczególnie małych, jak dorosłych. Dzieci od ok. 10 roku życia osiągają zdolność abstrakcyjnego myślenia, rozwijają moralność, posiadają zdolność stałego zapamiętywania i korzystania z pamięci w sposób świadomy. W młodszym wieku żyją z dnia na dzień, nie pamiętają wielu rzeczy – dopiero się uczą, zdobywają doświadczenie, nabierają nawyków (które nie koniecznie związane są z pamiętaniem świadomym). Nabywanie samokontroli, rozumienia sytuacji w świecie jest procesem wymagającym wieloletniego wsparcia. Dziecko do wielu zadań nie jest jeszcze gotowe. Uczy się tego i niekiedy nawet po osiągnięciu pełnoletniości wymaga wsparcia rodziców.

MODEL DO NAŚLADOWANIA

I jeszcze dwie kwestie:

Zastanów się nad Twoją własną agresywnością, nad tym, jak wyrażasz złość; kiedy jesteś agresywny/agresywna; jaka jest Twoja agresja; jaki/jaka jesteś, jak jesteś agresywna/agresywny.

Jak zapewne wiesz, jesteś modelem dla swojego dziecka i to ciebie – rodzicu – ono naśladuje, wzoruje się na Tobie, używa, przez pierwsze lata – nieświadomie – Twoich sposobów radzenia sobie z problemami. Sposoby ekspresji złości, agresywne zachowania dzieci odwzorowują po osobach znaczących, którymi są rodzice (opiekunowie) od początku jego życia po porodzie. Dziecko widzi i uczy się od Ciebie.

Jeśli będziesz miał/miała dobry kontakt ze swoją złością i agresywnością będziesz mógł/mogła wesprzeć optymalnie dziecko, ponieważ będziesz wiedział/wiedziała, o co chodzi,. Będzie ci łatwiej zrozumieć zachowanie dziecka. Będzie ci łatwiej rozpoznać jego potrzeby i emocje (Stein, 2012).

Proces wychowania dziecka to proces wspierania go w rozwoju. Podkreślam: proces. Interwencje w sytuacjach, w których dziecko zachowuje się agresywnie to elementy procesu wsparcia, procesu wychowania. Należy, w związku z tym, dać sobie i dziecku szansę na to, by asymilowało dane doświadczenie i – stopniowo – wprowadzało zmiany do swojego postępowania. Uwzględnienie uczuć dziecka i jego potrzeb, okazywanie akceptacji dla jego osoby i zrozumienia, wskazywanie granic oraz możliwości postępowania poprzez inne niż destruktywnie agresywne zachowania daje możliwość budowania przez dziecko zdrowych, pozytywnych relacji i optymalnego dla jego rozwoju życia w kontakcie z innymi ludźmi.

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

Używam w tym artykule często cudzysłowia, gdy piszę o "agresywności". Moje doświadczenie w pracy z dziećmi i ich opiekunami pokazuje, że to określenie stało się łatką o pejoratywnym znaczeniu, co utrudnia pomoc dziecku i rodzicom. Tym samych zachęcam do myślenia o dziecku w takich sytuacjach nie jako o "agresywnym", lecz o "potrzebującym pomocy dorosłego". To naprawdę zmienia optykę i poszerza znacząco spektrum możliwości poradzenia sobie w takiej sytuacji.

Nie wspominam też nic o karach za "agresywne" zachowanie dziecka. Jestem zwolennikiem tworzenia przestrzeni dziecku, w których uczy się konsekwencji swojego działania, w tym tego 'negatywnego', szkodliwego dla innych itp. Ale to już w innym tekście.

Autor: Łukasz Krawętkowski

LITERATURA CYTOWANA:

• Golińska, L. (2011) Złość. Wydawnictwo Zielone Drzewo Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Warszawa.
• Juul, J. (2013) Agresja-nowe tabu. Wydawnictwo MiND. Podkowa Leśna.
• Kielar-Turska, M. (2011) "Średnie dzieciństwo – wiek przedszkolny" W: J. Trempała Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
• Kołodziejczyk A. (2011) "Późne dzieciństwo – młodszy wiek szkolny" W: J. Trempała Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.
• Potter-Efron, R. (2013) Uzdrawianie gniewnego mózgu. Jak zrozumienie sposobu funkcjonowania mózgu pomaga w sprawowaniu kontroli nad gniewem i agresją. Wydawnictwo Zielone Drzewo Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Warszawa.
• Rumpf, J. (2008) Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Sopot.
• Stein, A. (2012) Dziecko z bliska. Zbuduj szczęśliwą relację. Wydawnictwo Mamania. Warszawa.
• Strzelecka-Lemiech, A., Krawętkowski, Ł. (2013) "Złe emocje u przedszkolaka" W: Doradca nauczyciela przedszkola, nr 20, czerwiec, Wydawnictwo Forum sp. z o. o. Poznań.
• Zubrzycka, E. (2013) "Po co się złościć". W: Bajki z Sensem. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Sopot.