Niezbędnik trenera – role grupowe uczestników szkolenia

Lider, samiec Alfa, Kozioł Ofiarny, Adwokat Diabła, Pilny uczeń, Agresor i inni to różne role, jakie przyjmują uczestnicy w trakcie szkolenia. Niektórzy są zagrożeniem dla procesu szkolenia, inni stanową dla niego wsparcie. Zrozumienie pełnionych ról przez uczestników szkolenia jest pomocne w realizowaniu celów szkoleniowych.

Ponieważ ludzie lubią zaspokajać swoje potrzeby w kontakcie interpersonalnym, w czasie szkolenia przyjmują różne role. Odgrywają je w czasie spotkania szkoleniowego, by owe potrzeby zaspokoić. Przyjmują role w grupie szkoleniowej tak, jak przyjmują różne role w społeczeństwie, czy to w rodzinie (rola ojca, matki, syna, głowy rodziny, zarządcy domu, gospodyni domowej itp.), czy w pracy (pracownik danego działu, kierownik, szef), w określonej społeczności (np. prezes), w stowarzyszeniu (przewodniczący, sekretarz itp.). a ponieważ grupa szkoleniowa jest taką mikrospołecznością, również w niej uczestnicy przyjmują określone role.

Patrzenie na uczestników szkolenia z perspektywy ról, jakie w tej grupie pełnią i – co ważne – dla tej grupy ogrywają, jest bardzo ważną kwestią. Ważną dlatego, iż wiedza, jaką rolę dany uczestnik odgrywa, rozumienie danej roli oraz znajomość przyczyn i powodów jej "grania" daje trenerowi ogromne możliwości, przy jednoczesnym zapewnieniu sobie bezpieczeństwa na różnych poziomach. Zgodnie z zasadami: Kiedy wiem, z czym mam do czynienia, mogę wobec tego się odnieść. Gdy rozumiem, co się dzieje, mogę działać tak, by zrealizować swoje cele. A pisząc prościej: świadomość jest lepsza od nieświadomości.

ROLE

Role można skategoryzować z poziomu ogólnego podziału, jaki zaproponował Schindler. Opisuje on kilka rodzajów ról, jakie pełnią uczestnicy. Mogą one się zmieniać w raz z rozwojem grupy.
! Alfa jest liderem, nośnikiem idei. Pozostali uczestnicy identyfikują się z tą ideą. Osoba Alfa jest aktywna i silna, integrująca. Uczestnik w takiej roli jest swobodny, przy jednoczesnej koncentracji na scalaniu grupy wewnątrz. Utrzymuje tę spójność po to, by nie doszło do konfliktu i ewentualnego rozłamu. Reprezentuje grupę na zewnątrz. To typowy przywódca.
! Beta to ekspert, doradca, specjalista. Ma wśród uczestników autorytet, pod warunkiem, że wypowiada siew sprawach ważnych dla grupy. Ma autorytet u większości członków grupy. Jest podporządkowany Alfie i w ten sposób uzyskuje poważanie pozostałych uczestników grupy.
! Gamma to osoby "przeciętne", podporządkowują się liderowi i identyfikują z nim; zgadzają się ze wszystkimi warunkami współpracy; budują poczucie wspólnoty w grupie, a także przedstawiają wizerunek grupy na zewnątrz. W sytuacjach trudnych polegają na Alfie.
! Omega to osoby na ostatniej pozycji w grupie, tak zwane "kozły ofiarne". Nie podążają za liderem, mogą okazywać ambiwalencję wobec lidera i grupy. Omega pozostaje z tyłu grupy i próbuje zwrócić jej uwagę w innym kierunku niż ten, w którym ona podąża. Im bardziej Omega pozostaje z tyłu, tym więcej skupia uwagi na sobie. Koncentruje na sobie negatywne impulsy pozostałych uczestników.

Inny podział ról związany jest z motywacją do działania i współpracy. Można podzielić uczestników szkolenia na role związane ze współdziałaniem, z funkcją, jaką pełnią w grupie szkoleniowej.

Role związane ze współdziałaniem to:

Zadaniowiec – osoba skoncentrowana na celach, na wykonaniu poleceń, realizacji zadań; wypracowuje stanowisko, udziela informacji, wyjaśnia.
Inicjator, koordynator – osoba, która podsuwa grupie pomysły rozwiązania danego problemu, grupuje powiązane ze sobą koncepcje, omawia, zbiera, reasumuje wypowiedzi; koordynuje pracą zespołu.
Współpracownik – dostosowuje się do dominującego nurtu panującego w grupie; to osoba kooperująca z innymi, nawet jeśli jego pomysły stoją w jakiś sposób w sprzeczności z owym głównym nurtem. Dla dobra grupy poświęca swoje zdanie, rezygnuje z niego.
Napastnik – stara się o to, by jego zdanie było najważniejsze, próbuje przeforsować swoje pomysły, a krytykę, uwagi traktuje jako personalny atak; jest nastawiony na atak i poniesienie porażki lub wygranej.
Strażnik – podejmuje działania mające na celu integrację grupy oraz równy udział każdego z uczestników; kiedy ta równowaga zostaje zachwiana, staje na straży, by tak się nie działo. Próbuje jednać uczestników, szuka kompromisów. Jest nastawiony pozytywnie, akceptuje innych.
Obcy, alienujący się – osoba, która nie uczestniczy we wspólnych działaniach grupy; współpracuje niechętnie, wówczas, gdy pozostali uczestnicy "wciągną" tę osobę do realizacji działania. Jest osobą niechętnie biorącą udział w działaniach, stawia opór, gdy trener zaprasza do ćwiczeń, udziału.
Bloker – uczestnik, który odmawia udzielenie wsparcia grupie, co powoduje zatrzymanie procesu osiągania kompromisu, jednomyślności, spójności, bądź – ogólnie – pozytywnego efektu działania.
Sierota, zabiegający o wsparcie – stara się nakłonić grupę do tego, by udzielała jej wsparcia, by realizowała jej cele.
Wojownik, osoba rywalizująca – wykorzystuje każdą okazję to tego, by wykazać, że jest w danej dziedzinie lepszy, bardziej kompetentny.

Inny podział ról dotyczy ich "przydatności" dla grupy, funkcji, jaką dla niej spełniają:

Inicjator – wprowadza nowe koncepcje lub nowe podejścia;
Recenzent – przedstawia zasadne opinie;
Wykonawca - buduje na podstawie propozycji innych osób;
Wyjaśniający - podaje odpowiednie przykłady, inaczej i/lub jaśniej definiuje i formułuje problem oraz sprawdza, jak rozumie się i interpretuje w grupie różne sprawy. Role te ułatwiają grupie osiągnięcie celów.
Wyciszacz – łagodzi napięcia, rozładowując atmosferę humorem lub proponując przerwy we właściwym momencie;
Miłośnik kompromisu – jest gotowy ulec innym i zmienić zdanie, byle by uniknąć konfliktu;
Miłośnik harmonii – występuje jako mediator, łagodzi spory; podobnie jak Miłośnik kompromisu chce uniknąć konfliktu;
Stymulator – chwali i wspiera;
Dozorca – dba o utrzymanie otwartych kanałów komunikacji, zachęca innych i może działać jak filtr (w sensie pozytywnym i negatywnym)
Agresor – kwestionuje znaczenie pracy innych, odbiera im pewność siebie lub agresywnie wyraża sprzeciw;
Negujący – krytykuje lub atakuje innych;
Bloker – trzyma się wcześniej zajętego stanowiska, przytacza nie związane ze sprawą
Pozostający na uboczu (Outsider) – nie uczestniczy (może rozmawiać prywatnie lub robić notatki);
Żądny uznania – chwali się lub zbyt dużo mówi;
Skoczek – zmienia temat; może robić to w celu uniknięcia w jakiś sposób trudnego dla grupy tematu.
Żartowniś – rozprasza energię, opowiadając dowcipy; może być również Skoczkiem;
Adwokat diabła – przedstawia inne punkty widzenia (ta rola może mieć również pozytywny wpływ na pracę).

Wyżej wymienione role, począwszy od Agresora, to role blokujące pracę grupy. Spełniają również dla niej swoją rolę, funkcję. Pojawienie się zachowań blokujących świadczy bardzo często o powstającej dysharmonii między zasadniczymi elementami szkolenia. Zachowania takie nie wskazują zazwyczaj na odosobnione dziwactw poszczególnych uczestników. Sygnalizują zaburzenia poprawnie przebiegającego procesu grupowego. Mogą świadczyć na przykład o zbyt małej integracji uczestników, wzmożonym poziomie lęku, która blokuje produktywną pracę grupy jako całości.

Poniżej przedstawiam jeszcze inne role, jakie przyjmują uczestnicy w czasie szkoleń, treningów, warsztatów to oraz omawiam wcześniej wymienione:

Błazen grupowy (Żartowniś) to osoba, której zachowanie sprzyja rozładowaniu napięcia w grupie przez humor. Uczestnik taki sam źle toleruje napięcie. Zwykle ma poczucie humoru, potrafi opowiadać dowcipy, dykteryjki, rozśmieszać innych. Świetnie wyczuwa napięcie w grupie i zapobiega jego narastaniu, koncentrując uwagę na sobie. W pierwszej fazie procesu grupowego (rozwoju grupy) zachowanie takiej osoby również jest podtrzymywane przez grupę. Jej dowcipkowanie, błaznowanie kwitowane jest śmiechem, może spotkać się z aplauzem. To ważna funkcja dla grupy, ponieważ śmiechem i żartem rozładowuje w niej napięcie. Potem jednak, jeśli nie zmieni stereotypu swojego zachowania, a grupa podejmuje ważne i trudne zadania, zaczyna budzić agresję i może zostać nawet kozłem ofiarnym.
Dobry (Pilny) uczeń to rola, w którą wciela się uczestnik wobec prowadzącego, trenera. W tej roli uczestnik jest podporządkowany trenerowi – jego poleceniom, zadaniom itp. Zdarza się nawet, że stara się "czytać w myślach" trenera, pomaga organizować przestrzeń, koordynować pracą. Często namawia uczestników do współpracy z trenerem, do udzielania mu pomocy. Dba o uzyskanie akceptacji prowadzącego, niekiedy tracąc ją ze strony pozostałych uczestników. W ten sposób może uzyskać miano "lizusa" i stać się kozłem ofiarnym.
Szara eminencja to rola podobna do ról liderskich. Jej nosiciel pragnie mieć wyraźny wpływ na sytuację w grupie. Stara się wpłynąć na decyzję lidera grupy (alfa), albo na pracę trenera. Czyni to zazwyczaj z ukrycia, wykorzystuje do tego pozostałych uczestników (gamma), buntuje ich przeciwko sobie.

Rozpoznanie w grupie ról, pozycji danych osób pomaga w rozumieniu procesu grupowego. Należy jednak pamiętać, że pozycje te mogą się zmieniać wraz z rozwojem grupy.

Role podczas szkolenia uczestnicy "odgrywają" bardzo często w sposób mimowolny i nieświadomy. Nieświadomie każdy uczestnik przyjmuje jakąś rolę; każdego można zaklasyfikować dla jakiejś roli – zgodnie z teorią ról, która mówi, że każdy odgrywa jakąś rolę. Część ról jest wybierana przez uczestników świadomie. "Świadome" role w grupie są związane ze stanowiskami pracy (np. dyrektor, kierownik departamentu), szczególnie jeśli grupa szkolonych osób jest zespołem współpracowników.

Pozostałe (opisane) role osoby przyjmują w sposób nieświadomy. Szczególnie widoczne jest to u uczestników, którzy wchodzą w role tak zwane "dokuczliwe", "trudne" (np. Adwokat Diabła, Pilny Uczeń), tj. role, z pozycji których uczestnicy są mocno konfrontacyjni, agresywni, negatywnie, buntowniczo, czy opozycyjnie nastawieni.

Wiedza o tym, jakie role odgrywają uczestnicy pozwala lepiej zrozumieć dynamikę danej grupy oraz procesy w niej zachodzące. Pozwala na wykorzystywanie potencjału danej grupy szkoleniowej. Daje również możliwość dostosowania form szkolenia z uwzględnieniem jej procesualnego wymiaru, co wpłynie na zaspokojenie potrzeb uczestników i – z kolei – ich zadowolenie ze szkolenia.

Łukasz Krawętkowski